KIYMETLİ EVRAKIN ZAYİ ve İPTALİ

1. GİRİŞ

Kıymetli evrakın zayi olması hâlinde öngörülen özel iptal hükümleri, senet elinde iken zayi olan hak sahibinin haklarını koruduğu gibi, senet borçlusunun da haklarını koruyarak borçluya hukuken geçerli bir ödeme yapma imkânı sağlamaktadır .

Senedin mutlak anlamda zayi olması, senedin ibraz edilememe hâlinin yalnızca hamil bakımından değil başkaları bakımından da imkânsız olmasıdır. Başka bir deyişle, senedin mutlak anlamda zayi olmasından, ibrazının herkese karşı ve objektif olarak mümkün olmamasını anlamak gerekir. Nisbi anlamda zayi ise senedin ibrazının sadece hak sahibi bakımından imkânsız olması hâlidir. Ancak başkaları için aynı şey söylenemez. Örneğin senedin çalınması, kaybolması gibi vakalarda senede başkaları zilyet olabilir ve borçluya ibraz edebilir.

2. Kıymetli Evrakın Zayi Olması Halinde Hamilin Hakları

Kıymetli evrakın çalınma, kaybolma gibi sebeplerle hamilin elinden rızası dışında çıkması, yani nisbî anlamda zayi olma hâlinde hamilin derhâl mahkemeye başvurarak, borçlu tarafından senette yer alan hakkın senedi ibraz edene ödenmemesi konusunda, bir karar aldırması gerekir. Mahkemece verilecek karara “önleyici önlem”, “ödemeden men” veya “ödeme yasağı” kararı denilmektedir. Ödeme yasağı, senedin borçlusunun ödeme yükümlülüğünü doğrudan etkileyen bir hukukî mekanizmadır . Senedi zayi edenin mahkemeden böyle bir karar aldırmaması hâlinde senedi eline geçiren kişinin, senedi borçluya ibraz ederek senette mündemiç olan hakkı talep etme riski her zaman vardır. İşte bunun önüne geçmek için meşru hamil, mahkemeden “ödeme yasağı” talebinde bulunmakta ve mahkemenin bunun üzerine verdiği karara “ödeme yasağı kararı” denilmektedir.

Bir kıymetli evrakı zayi eden hamil, senet bir başkasının elinde bulunuyorsa, onun kendisine iade edilmesi talebiyle “iade davası” açabilir; zîrâ, senedin zayi edilmiş olması, zayi eden hamilin hakkını kaybetmesine neden olmaz. Senet üzerindeki hakkın üçüncü kişi tarafından iyiniyetle iktisabına kadar, zayi eden hamilin hakkı devam eder.

İade davası, TTK’nın 763. maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu düzenlemeye göre; elden çıkan senet mahkemeye sunulursa, mahkeme iade davası açması için dilekçe sahibine uygun bir süre verir. Dilekçe sahibi bu süre içinde iade davası açmazsa, mahkeme, senedi, onu sunmuş olana geri verir ve muhatap hakkındaki ödeme yasağını kaldırır.

3. Kıymetli Evrakın İptali

A) İptalin Şartları

a)Senedin Zayi Olması

TTK’nın 651. maddesi uyarınca; kıymetli evrakın iptaline karar verilebilmesi için bulunması gereken başlıca şart, senedin zayi olmasıdır. Bu şartın gerçekleşmediği durumlarda talepte bulunanın iptal davası açmakta hukukî menfaati bulunmamaktadır. “Kıymetli evrakın zayi edilmiş olması” kavramı, sadece senede ilişkin bir durumu ifade eder; senette yer alan hakla bir ilgisi yoktur.

…Kıymetli evrakın zayi nedeniyle iptali davalarının çekin kaybolması veya daha genel olarak ibraz edilemez hâle gelmeleri sebebiyle bu hâllerde açılan davalar olduğu…” Yargıtay 11. HD., 10/04/2014 T., 2013/18133 E.-2014/7116 K.

Zayi olma, esas itibariyle senedin hamilin elinden iradesi dışında çıkması nedeniyle ibraz edilemeyecek duruma gelmesidir . Senedin ibraz edilemeyecek hâle gelmesinden, ibrazın herkese karşı ve objektif anlamda mümkün olmaması anlaşılmalıdır.

İptal davasına konu senet, gerçek ve meşru hamilin elinden rızası olmaksızın çıkmış olabileceği gibi, senet özelliğini kaybedecek derecede bozulmuş veya yıpranmış da olabilir. Senedin fotokopi veya kopyasının, hamilin elinde olması, iptal davasının açılmasına engel teşkil etmez. Çünkü kıymetli evrakın borçlusu, senedin aslının kendisine teslimi karşılığında senetteki borcu ödemekle yükümlüdür; hamilin senedin fotokopisini veya kopyasını senet borçlusuna ibraz ederek borçludan senetteki borcun ödenmesini talep etmesi hukuken mümkün değildir. Buna karşın, senedin bir nüshasının hamilin elinde olması hâlinde hamil, senedin bu nüshasını borçluya ibraz ve teslim ederek senet borçlusundan, senette mündemiç olan hakkı talep edebilir. Bu nedenle, böyle bir ihtimalde hamil, iptal davası açamaz.

Senedin, hak sahibi olmayan üçüncü kişinin elindeyken çalınması, kaybolması veya kullanılamaz hâle gelmesi gibi durumlarda da, senedin zayi olduğu kabul edilir ve hak sahibi, bu gibi zayi durumlarına dayanarak iptal davası açabilir.

Kıymetli evrakın zayi olması nedeniyle iptaline karar verilebilmesi için iptal talebinde bulunanın senedin zayi olduğu veya ziyanın ortaya çıktığı anda senette mündemiç olan hakkın alacaklısı olması gerekir. Bu husus, TTK m. 651/2’de “Kıymetli evrakın zayi olduğu ya da ziyaın ortaya çıktığı anda senet üzerinde hak sahibi olan kişi, senedin iptaline karar verilmesini isteyebilir.” şeklinde ifade edilmiştir.

Kıymetli evrakın ziyanı nedeniyle iptali, alacaklı lehine düşünülmüş ve öngörülmüş yasal bir kolaylıktır. Senedin yitirilmesinin geçici değil, sürekli olması gerekir 401. TMK m. 976’da belirtildiği üzere, fiilî hâkimiyetin geçici nitelikteki sebeplerle kullanılamaması veya kullanma olanağının ortadan kalkması zilyetliği sona erdirmeyeceğinden, bu durumda iptal davası açılması da gündeme gelmeyecektir.

b) Senet Zilyetliğini Yeniden Kazanmanın Mümkün Olmaması

Kıymetli evrakın ziyanı nedeniyle iptali, alacaklı lehine düşünülmüş ve öngörülmüş yasal bir kolaylıktır. Senedin yitirilmesinin geçici değil, sürekli olması gerekir 401. TMK m. 976’da belirtildiği üzere, fiilî hâkimiyetin geçici nitelikteki sebeplerle kullanılamaması veya kullanma olanağının ortadan kalkması zilyetliği sona erdirmeyeceğinden, bu durumda iptal davası açılması da gündeme gelmeyecektir

c) Zayi Edilen Senedin Kanunen İptali Mümkün Senetlerden Olması

TTK’de yalnızca, kıymetli evrakın iptalinin dava edilebileceği öngörülmüştür. Bu nedenle, iptali talep edilen senedin kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerden olması gerekir. Kıymetli evrakın zayi olması nedeniyle iptaline ilişkin TTK düzenlemeleri, emredici niteliktedir. Dolayısıyla, taraflar aralarında anlaşarak ya da senet metnine koyacakları ihtirazî kayıtlarla, TTK’nın kıymetli evrakın iptaline ilişkin hükümlerini değiştiremezler ya da etkisiz kılamazlar. İrade serbestisi, ancak mevcut hükümlere aykırılık teşkil etmediği sürece söz konusu olabilir. TTK ya da başka bir kanunda aksi belirtilmedikçe tüm kıymetli evrak türlerinin iptali mümkündür. Bir senedin iptalinin mümkün olup olmadığı konusunda öncelikle o senedin kıymetli evrak niteliği taşıyıp taşımadığına, daha sonra iptalinin yasaklanıp yasaklanmadığına bakılmalıdır.

4-İptal Kararı ve Niteliği

Emre yazılı senetlerde verilen iptal kararı, ilân edilmez. Zîrâ iptal edilen senedin vâdesi esasen geçmiş olduğu için tedavül kabiliyeti kalmamış bir senetle ilgili iptal kararının ilânında üçüncü şahısların yararından söz edilemez . Ancak hamile yazılı senetlerde iptal kararının ilânı, TTK’nın 666/2. maddesi uyarınca zorunludur. Aynı şekilde, nama yazılı senetlerin iptali, TTK’nın 657/1. maddesi uyarınca hamile yazılı senetlerin iptaline ilişkin hükümlere tâbi kılındığından, nama yazılı senetlerde de iptal kararının ilânı yasal bir zorunluluktur (TTK m. 657/1 delâleti ile TTK m. 666/2). Anılan düzenlemeye göre, mahkemece verilen iptal kararı (nama ve hamile yazılı senetlerde), Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi ile ve mahkemece gerek duyulursa başka araçlarla da ilân edilir. Bu düzenlemenin nedeni, hamile yazılı senetlerde, senedin getirilmesi için belirlenen sürenin, emre yazılı senetlerde olduğu gibi vâdeden değil, ilk ilân tarihinden itibaren işlemeye başlaması (TTK m. 663), böylece, senedin vâdesinin gelmemiş olması ve dolayısıyla iyiniyetli üçüncü kişilerce iktisabının ihtimal dâhilinde olmasıdır.

KAYNAKÇA:

1- Öztürk Dirikkan, Kıymetli Evrakın Ziyanı ve İptali

2- Pulaşlı, Kıymetli Evrak Hukukunun Esasları

3- Ülgen/ Helvacı/ Kendigelen/ Kaya, Kıymetli Evrak Hukuku

4- Dicle, T., Sosyal, Ü., Enstitüsü, B., Hukuk, Ö., Dalı, A., & Lisans Tezi, Y

Av. Emre DÖNMEZ & Stj. Av. Muhammet Furkan YALGIN